Bu ilin iyulun 1-dən qüvvəyə minən Rəqabət Məcəlləsinin tətbiqinin hökmran mövqedən sui-istifadənin qarşısının alınması, rəqabət neytrallığının təmin edilməsi və əlverişli biznes mühitinin dəstəklənməsinə mühüm töhfələr verəcəyi gözlənilir. Məcəllədə yer alan əhəmiyyətli məqamlardan biri də iqtisadi təmərküzləşmələrə dair hüquqi alətlərin təkmilləşdirilməsi ilə bağlıdır.

“Rəqabət Məcəlləsinin tətbiqi özəl sektorun inkişafına dəstək olacaq” - MÜSAHİBƏ

FED.az İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidmətinin Təbii inhisarlara dövlət nəzarəti şöbəsinin müdiri Şəmsi Rzalı ilə iqtisadi təmərküzləşmələr, onlara dair Rəqabət Məcəlləsində yer alan nəzarət mexanizmləri və digər məsələlərlə bağlı həmsöhbət olub.

- Şəmsi müəllim, gəlin, öncə oxucularımız üçün aydınlaşdıraq. “İqtisadi təmərküzləşmə” nədir və iqtisadiyyatda onların rolu nədən ibarətdir?

- “İqtisadi təmərküzləşmə” dedikdə müstəqil təsərrüfat subyektlərinin birləşməsi, bir və ya daha çox təsərrüfat subyektinin səhmlərinin (paylarını), maddi və qeyri-maddi aktivlərinin, biznes əməliyyatları və resurslarının idarə olunması hüququnun əldə edilməsi başa düşülür.

Təmərküzləşmələr həm də resursların yenidən bölüşdürülməsi alətlərindən biridir. Təsərrüfat subyektləri təmərküzləşmə yolu ilə rəqabət qabiliyyətini artıra, beləliklə, müvafiq bazarda rəqabətin səviyyəsini yüksəldə bilərlər. Bu da istehsal həcminin artırılması, diversifikasiyası, aşağı qiymətlər və innovasiyalar kimi üstünlüklərin əldə edilməsində əhəmiyyətli rola malikdir.

Bununla belə, təmərküzləşmələr hər zaman bazar göstəricilərinə və rəqabət vəziyyətinə müsbət təsir göstərmir. Belə ki, təmərküzləşmələr bazarda konsentrasiyanın (bazarda fəaliyyət göstərən şirkət sayının azalması) artması, bununla da effektiv rəqiblərin sayının azalması, bazara giriş maneələrinin yaradılması və innovasiyalara stimulun azalması kimi mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Bu baxımdan iqtisadi təmərküzləşmələr rəqabət orqanlarının diqqət göstərdiyi məsələlərdən biridir.

İqtisadi təmərküzləşmələr birləşmə (qoşulma) və ya səhm (pay) alqı-satqısı şəklində özünü göstərir. Birləşmə (qoşulma) əməliyyatları iki və ya daha çox müstəqil təsərrüfat subyektlərinin və ya onların bir hissəsinin birləşməsi şəklində meydana gəlir. İkinci növ təmərküzləşmə əməliyyatı isə bir təsərrüfat subyektinin qiymətli kağızları və ya aktivlərinin, idarəetmə və əsas vəsaitlərdən istifadə hüquqlarının digər təsərrüfat subyektinə ötürülməsi kimi xarakterizə edilir.

- İqtisadi təmərküzləşmələrə dövlət nəzarəti nə üçün vacibdir? Bu sahədə nəzarətin istehlakçılar və təsərrüfat subyektləri üçün hansı faydaları var?

- Effektiv rəqabət istehlakçılara münasib qiymətlər, geniş çeşiddə və keyfiyyətli məhsul istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi kimi üstünlüklər verir. Rəqabət orqanı təmərküzləşmələrə nəzarət etməklə istehlakçıların bu üstünlüklərdən məhrum olmasına səbəb ola biləcək təmərküzləşmə əməliyyatlarının, o cümlədən təsərrüfat subyektlərinin bazar gücünün əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasının qarşısını alır, yaxud bu əməliyyatlara müəyyən şərtlərin təmin edilməsi müqabilində razılıq verir.

Bundan əlavə, bazar gücünün əhəmiyyətli dərəcədə artması nəticəsində bir və ya bir neçə təsərrüfat subyekti qiymətləri artırmaq, istehsalın kəmiyyətini, məhsulların keyfiyyətini və çeşidini azaltmaq, habelə innovasiya stimulunu zəiflətmək imkanı əldə edə bilər. Bir sözlə, təmərküzləşmə nəticəsində bazarda rəqabət təzyiqinin aradan qalxması bazar iştirakçılarının rəqabətin iqtisadi səmərəliliyindən faydalanmasına əhəmiyyətli maneələr yarada bilər.

Rəqabət tənzimləmələri baxımından ən ciddi iqtisadi riskləri ehtiva edən təmərküzləşmə əməliyyatları bazarda rəqib təsərrüfat subyektləri arasında baş verən təmərküzləşmə əməliyyatları hesab olunur. Belə ki, təmərküzləşmədən əvvəl müvafiq bazarda rəqib olan təsərrüfat subyektlərinin birləşməsi və ya alqı-satqı nəticəsində bir təsərrüfat subyektinin digəri üzərində həlledici nəzarətə sahib olması həm istehlakçılara, həm də digər təsərrüfat subyektlərinə qarşı konsentrasiya olunmuş bazar gücü yarada bilər. Bu bazar gücü nəticəsində də həssas kommersiya məlumatlarının mübadiləsi, digər təsərrüfat subyektlərinə qarşı qiymət ayrı-seçkiliyi, bazara giriş maneələri, rəqiblərin fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm əhəmiyyətli resurslara çıxışın məhdudlaşdırılması kimi rəqabət əleyhinə davranışlar yarana bilər.

Məhz bu səbəbdən həm beynəlxalq, həm də milli qanunvericilikdə təmərküzləşmə əməliyyatlarına icazələrin verilməsi və onlara nəzarətin təmin olunması rəqabət orqanları tərəfindən həyata keçirilir.

- Rəqabət Məcəlləsində iqtisadi təmərküzləşmələrə nəzarət mexanizmləri barədə bir qədər məlumat verməyinizi xahiş edirik. Bu mexanizmlər nədən ibarətdir?

- Azərbaycan Respublikasının Rəqabət Məcəlləsində iqtisadi təmərküzləşmələrin tənzimlənməsi məqsədilə  rəqabət orqanına səlahiyyətlər, həm “Ex-ante” (əvvəl), həm də “Ex-post” (sonra) tənzimləmə alətlərindən istifadə üçün kifayət qədər geniş imkanlar verilib.

“Ex-ante” tənzimləmə dedikdə, iqtisadi təmərküzləşmə baş vermədən öncə rəqabət orqanının mövcud vəziyyətlə gələcəkdəki vəziyyəti müqayisə etməsi, rəqabəti pozma xarakteri daşıyan təmərküzləşmələrə icazə verməməsi və ya təmərküzləşmələrə müəyyən şərtlər altında icazə verməsi başa düşülür.

Rəqabət qanunvericiliyi pozulduqdan sonra rəqabət orqanının qanuna müvafiq qaydada təsərrüfat subyektlərinə qarşı iş qaldırması, məcburi göstəriş verməsi və ya maliyyə sanksiyaları tətbiq etməsi “Ex-post” tənzimləmələrə nümunədir.

Rəqabət Məcəlləsində  təmərküzləşmələrlə bağlı nəzərdə tutulan tənzimləmə mexanizmləri ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Çexiya kimi ölkələr, əlavə olaraq, Avropa Komissiyasının təcrübələrindən istifadə edilməklə və milli iqtisadiyyatın tələblərinə uyğunlaşdırmaqla hazırlanıb.

Məcəlləyə əsasən, iki və ya daha çox müstəqil təsərrüfat subyektinin birləşməsi, bir təsərrüfat subyekti tərəfindən birbaşa, yaxud dolayı yolla bir və ya daha çox təsərrüfat subyektinin, onların müəyyən hissələrinin (səhmlərinin, paylarının, fəaliyyət sahələrinin, aktivlərinin, istehsal vasitələrinin, idarəetmə hüquqlarının və s.) Məcəllə ilə təsbit edilmiş qaydalarla əldə edilməsi iqtisadi təmərküzləşmə hesab edilir.

Ümumil şəkildə desək, Rəqabət Məcəlləsi beynəlxalq prinsiplərə uyğun olaraq bir neçə əhəmiyyətli istiqamətlərdə effektiv tənzimləmə mexanizmi tətbiq edir. Təmərküzləşmələrə şərtli razılığın verilməsi, maliyyə sanksiyalarının çəkindirmə prinsipinin mənimsənilməsi, idarəetmə hüquqlarının, əsas vəsaitlərin, lizinq və buna bənzər hüquqların əldə olunmasının təmərküzləşmə hesab edilməsi, habelə təmərküzləşmələrin bölünməsi haqqında məcburi göstəriş vermə hüququnun əldə edilməsi misal olaraq göstərilə bilər.

- İqtisadi təmərküzləşmələrin tənzimlənməsinə dair normalar əvvəlki qanunvericilikdə də mövcud idi. Bu baxımdan Rəqabət Məcəlləsində tamamilə yeni olan müddəalar hansılardır?

- Təmərküzləşmələrlə bağlı əvvəlki qanunvericiliklə Rəqabət Məcəlləsi arasında ən əhəmiyyətli fərqlərdən biri təmərküzləşmə sayılan halların Məcəllədə daha konkret ifadə olunması və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, hazırda qüvvədən düşmüş “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Qanunda sadəcə birləşmə, qovuşma, səhm (pay) alqı-satqısı, əsas istehsal vasitələri ilə qeyri-maddi aktivlərinin digər təsərrüfat subyektinə verilməsi təmərküzləşmə hesab edilirdi. Digər hallar isə təmərküzləşmə hesab edilmirdi. Bundan əlavə, əvvəlki qanunvericilikdə maliyyə institutları ilə bağlı xüsusi bir tənzimləmə mexanizmi mövcud deyildi.

Rəqabət Məcəlləsində isə biznes subyektləri tərəfindən həyata keçirilən aşağıdakı hallar təmərküzləşmə hesab edilir:

• təsərrüfat subyektlərinin birləşməsi, o cümlədən səhmlərinin, paylarının, fəaliyyət sahələrinin və ya hüquqlarının müəyyən şərtlər daxilində əldə edilməsi;
• bir təsərrüfat subyektinin mülkiyyətində və ya istifadəsində olan əsas vəsaitlərin, əsas istehsal vasitələrinin və qeyri-maddi aktivlərin müəyyən şərtlər daxilində digər təsərrüfat subyektinin mülkiyyətinə verilməsi;
• lizinq hüququ, biznes əməliyyatları və resurslarının idarə olunması hüququnun əldə edilməsi;
• təsərrüfat subyektlərinin qərarlarının qəbul edilməsinə həlledici təsir göstərmək hüququ verən müqavilələrin bağlanılması;
• bir maliyyə institutunun aktivlərinin müəyyən şərtlər daxilində digər maliyyə institutu tərəfindən əldə edilməsi;
• bir təsərrüfat subyektinin sahibkarlıq fəaliyyətini və ya onun icra orqanının funksiyalarını həyata keçirmək hüquqlarının digər təsərrüfat subyekti tərəfindən əldə edilməsi;
• təsərrüfat subyektlərinin xarici ölkədə fəaliyyət göstərən hüquqi şəxsin səhmlərinin, icra funksiyalarını həyata keçirmə ilə bağlı hüquqlarını əldə etməsi;
• iki və ya daha çox təsərrüfat subyektinin idarəetmə orqanlarında bu təsərrüfat subyektlərinin bazardakı davranışlarını müəyyən etmək imkanına malik olan şəxslərin iştirak etməsi;
• birgə təsərrüfat subyektinin yaradılması.

Məcəllədə olan bir başqa dəyişiklik isə təmərküzləşmələrə razılıq alınması prosedurları ilə əlaqəlidir. Belə ki, əvvəlki qanunvericilikdən fərqli olaraq, eyni şəxslər qrupuna daxil olan təsərrüfat subyektlərinin təmərküzləşmələrə görə rəqabət orqanından razılıq almalarına ehtiyac yoxdur. Bundan əlavə, təmərküzləşmələrin texnoloji səmərəliləşdirici təsirlərini nəzərə alaraq rəqabət orqanının müəyyən təmərküzləşmələrə şərtli razılıq vermək hüququnun əldə edilməsi də yeni tənzimləmə mexanizmlərinə aiddir.

- Təmərküzləşmələrə şərtli razılıqdan bəhs etdiniz. Bu hansı hallarda verilə bilər? Ümumiyyətlə, Məcəlləyə əsasən hansı təmərküzləşmələr üçün razılıq tələb olunur? Razılıq alınmadan həyata keçirilən təmərküzləşmələr üçün təsərrüfat subyektləri məsuliyyət daşıyırlar?

- İlk olaraq onu qeyd edim ki, iqtisadi təmərküzləşmələrə nəzarəti təmin etmək, o cümlədən biznes proseslərinin dinamik inkişafını ləngitmə risklərini minimallaşdırmaq üçün bütün təmərküzləşmə əməliyyatlarının rəqabət orqanının razılığı əsasında həyata keçirilməsi effektiv tənzimləmə üsulu hesab edilmir. Bazarın rəqabət vəziyyətinə mənfi təsir etmə imkanları olan təmərküzləşmə əməliyyatlarının həyata keçirilməsi zamanı rəqabət orqanından razılığın alınması labüddür. Eyni şəxslər qrupunda, yaxud iqtisadi və inzibati bütünlük içində fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri arasındakı təmərküzləşmələrə dair razılığın alınması tələb olunmur.

Beynəlxalq təcrübə və rəqabət iqtisadiyyatının əsas prinsiplərinə görə müvafiq bazarda yalnız müəyyən iqtisadi gücə sahib olan təsərrüfat subyektlərinin təmərküzləşməsi rəqabət strukturunu dəyişdirmə risklərini daşıyır. Digər təsərrüfat subyektlərinin təmərküzləşmə əqdləri əsasən risksiz təmərküzləşmələr hesab edilir. Rəqabət Məcəlləsində də razılıq alınması tələb olunan təmərküzləşmələr təsərrüfat subyektlərinin bazar dövriyyəsinə görə müəyyən edilir. Çünki yüksək bazar dövriyyəsinə sahib olan təsərrüfat subyektləri daha yüksək bazar güclərinə sahib olurlar. Bu bazar gücünün digər təsərrüfat subyektlərinə qarşı sui-istifadəsinin məhdudlaşdırılması üçün “Ex-Ante” tənzimləmə üsulları və istehlakçı rifahının qorunması baxımından hökmran mövqeyə malik təsərrüfat subyektlərinin təmərküzləşmələrinə nəzarət olunması zəruridir.

Rəqabət Məcəlləsində təsərrüfat subyektlərinin həm bazar payı, həm ümumi dövriyyəsi, həm də xaricdə həyata keçirilən iqtisadi fəaliyyətləri üzrə təmərküzləşmələrə dair razılıq alması şərtləri tənzimlənib.

Belə ki, təmərküzləşmədə iştirak edən təsərrüfat subyektlərindən ən az biri müvafiq bazarda hökmran mövqedə olduqda, təmərküzləşmədə iştirak edən və ya bu əməliyyatdan sonra yaranan təsərrüfat subyektinin dövriyyəsi 25 milyon manatdan çox olduqda, təsərrüfat subyektlərinin sonuncu hesabat ilində ümumi dövriyyəsi ölkə daxilində və ölkə xaricində 35 milyon manatdan çox olduqda, təsərrüfat subyektindən birinin ümumi dövriyyəsi 15, digərlərinin ümumi dövriyyəsi 5 milyon manatdan çox olduqda və ya dövriyyələr bu hədlərdən az olmasına baxmayaraq, təmərküzləşmə əqdinin tərəflərindən ən az birinin payı müvafiq bazarda 20%-dən çox olduqda bu təmərküzləşmələrin həyata keçirilməsi üçün rəqabət orqanının razılığı alınmalıdır.

Əgər bir təmərküzləşmə əməliyyatı müvafiq bazarda texnoloji inkişafın həyata keçirilməsinə, səmərəlilik göstəricilərinin artırılmasına xidmət edirsə və bu nəticələrin digər üsullarla əldə edilməsi mümkün olmadığı təqdirdə, rəqabətin məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq, rəqabət orqanı həmin təmərküzləşmələrə icazə vermə hüququna malikdir. Bu tənzimləmə metodu vasitəsilə rəqabət orqanı iqtisadiyyatın dinamik xüsusiyyətini nəzərə alır, iqtisadi effektivliyi düzgün qiymətləndirməyə imkan verən inklüziv tənzimləmə alətlərinə malik olur.

Təmərküzləşmə ilə əlaqədar Məcəllədə nəzərdə tutulan vacib iqtisadi tənzimləmə alətlərindən biri də şərtli razılığın verilməsidir. Məcəlləyə əsasən, rəqabət orqanı qaydalara uyğun olaraq təmərküzləşmənin müvafiq texnoloji, səmərələşdirici və ya digər rəqabətdəstəkləyici nəticələrinin həmin bazarda rəqabəti məhdudlaşdırma təsirindən üstün olmasını, istehlakçıların mənafeyinə ziyan vurmadığını və bu nəticələrin başqa üsullarla əldə edilməsi imkanının olmadığını müəyyən etdiyi halda, təmərküzləşmələrə razılıq veriə bilər.

Bu, təmərküzləşmə nəticəsində əldə ediləcək iqtisadi faydaların məhdudlaşdırılmasının qarşısını alır. Bir faktı nəzərinizə çatdırım ki, beynəlxalq təcrübədə rəqabət orqanları tərəfindən şərti olaraq icazə verilən təmərküzləşmə əməliyyatlarının sayı qadağan edilmiş əməliyyatlardan dəfələrlə çoxdur.

Təsərrüfat subyektlərinin məsuliyyətinə gəldikdə isə, onu qeyd etməliyəm ki, əvvəlki qanunvericilikdə təmərküzləşmələrin rəqabət orqanı tərəfindən razılıq alınmadan həyata keçirilməsinə görə maliyyə sanksiyalarının məbləği 5500 manat təşkil edirdisə, Rəqabət Məcəlləsində bu, bir qədər sərtləşdirilib. Belə ki, Məcəlləyə əsasən, razılıq alınmalı təmərküzləşmələrlə bağlı rəqabət orqanına ərizənin təqdim edilməməsi və ya təmərküzləşmə baş verdikdən sonra təqdim edilməsi zamanı qanun pozuntusuna yol vermiş təsərrüfat subyektinə rəqabət orqanı tərəfindən qərarın verildiyi ildən əvvəlki maliyyə ilində həmin təsərrüfat subyektinin ümumi dövriyyəsinin 5 faizinə qədər məbləğdə maliyyə sanksiyası tətbiq oluna bilər.

Təmərküzləşmələrin rəqabətə təsirlərinin araşdırılması zamanı rəqabət orqanı rəqabətin məhdudlaşdırılmasına əsaslı şübhələr və ya rəqabət qanunvericiliyinin pozulması əlamətləri olduğunu müəyyən etdikdə plandankənar yoxlama aparma hüququna malikdir. Bundan əlavə, razılıq alınmadan həyata keçirilən və rəqabəti məhdudlaşdıran təmərküzləşmələrə yol vermiş təsərrüfat subyektlərinin (maliyyə institutlarına münasibətdə Mərkəzi Bankla razılaşdırmaqla) bölünməsi haqqında göstəriş icra edilmədikdə rəqabət orqanı məhkəməyə müraciət edə bilər.